برنامه ریزی گردشگری

     امروزه هدف از برنامه ریزی گردشگری، ضرورت ایجاد طرح ( خلق نقشه هایی از اعمال ذهن برای رسیدن به یک آینده قابل پیش بینی و به انجام رسیدن این اعمال ذهنی است ) و برنامه ریزی پایدار برای جلوگیری از اثرات مخرب فعالیت های گردشگری بر روی محیط ها و مناطق گردشگری (شهرها، روستاها و ... ) به دلیل تجاری کردن مناظر و چشم اندازهای طبیعی و جاذبه های انسانی و ترس از گذشته و عدم فهم درست از برنامه ریزی از یک طرف می باشد و دیگر اینکه اگر چه فعالیت های گردشگری به اهداف واثرات اقتصادی بهتر دستیابی پیدا کرده، لذا آن اهداف باید برای رضایت مندی گردشگران و ارتقاء کیفی رفاه و زندگی جوامع محلی ( ساکنین ) و بشر بکار گرفته شود. گان ( Gunn ) در کتاب ( Tourism planning ) به منظور تبیین بیشتر برنامه ریزی گردشگری، آن را در چهار گروه اصلی تقسیم کرده است که در ذیل به شرح آنها می پردازیم:

1-    بخش تجاری

     هر هتلدار و رستوراندار برای توشعه آینده و عملکرد گردشگری برنامه ریزی می کند. یک سرمایه گذار جدید دنبال بهترین موقعیت از نظر مکانی می گردد. عوامل مکانی در رابطه با زمینه های دیگر تجاری، اندازه، قیمت زمین فقط برخی از عوامل هستند که موقیت تجاری آینده را تحت تأثیر قرار می دهند. یک وظیفه مداوم این اصناف بعد از تأسیس، برنامه ریزی و طراحی محصولات، خدمات و سطح کیفیت برای پیوستن به بخش بازار گردشگری است. برنامه ریزان و طراحان اصلی مالکان ( صاحبان هتلها، رستورانداران و ... ) و مدیران هستند. گروه اصلی تجارت خدمات گردشگری اغلب به نام « صنعت مهمان نوازی » نامیده می شود. به هر حال دلایل زیادی مبنی بر اینکه چرا بخش تجاری گردشگری متناسب با تعریف صنعت نیست، وجود دارد.

     گردشگری فقط یک محصول خاص ( مثل اتومبیل ) تولید نمی کند؛ گردشگری شامل انبوهی از محصولات می شود. محصولات گردشگری، تجارب دیدار کنندگان، رضایت مندی آنها کاملاً با محصولاتی که در صنعت تولید می کند در تضاد است. خدمات حمل و نقل، سیستم توزیع گردشگری، بازارها را به سوی محصولات در مقصد حرکت می دهد. این امر کاملاً عکس محصولات تولید شده ای که در بازارها توزیع می شوند است. این واقعیت، یعنی اهمیت مقصد، استراتژی های برنامه ریزی کاملاً متفاوتی را در مقایسه با صنایع تولید کننده می طلبد. موقعیت کارخانه ها در برابر بازارهای محصولات اهمیت چندانی ندارند. اما موقعیت های مقصد در جهت برآوردن نیازهای بازار گردشگری از اهمیت بسزایی برخوردارند.

     همه مکان های تفریحی و گردشگری ممکن است دارای خصوصیات مشابهی باشند اما بخاطر منحصر به فرد بودن هر کدام از آنها، مردم به آنجا مسافرت می کنند. تمایزات مکانها، موقعیت های مختلف، الگوهای توسعه ای، تاریخ، تنوع قومی، سنت ها و ... وجود دارد که برنامه ریزان موظفند هر کدام از این کیفیت ها و ویژگی های بخصوص را کشف و آنها را متمایز نمایند و برای توسعه این ویژگی های خاص که مطلوب بازارهای گردشگری می باشند، برنامه ریزی کنند.

     محصولات و تولیدات گردشگری بسیار فاسد شدنی تر از محصولات صنایع است. به عنوان مثال اگر کارخانه ای تولید کننده لباس بچه، متوجه شود که بازار هدف آن، سالخوردم شده است، محصولاتش را به جامعه و مردم دیگری با نرخ موالید بالاتر توزیع خواهد کرد؛ اما سرمایه گذار گردشگری که سرمایه اش را در یک هتل، بندرگاه و یا پارک بکار گرفته است، چنانچه بازار گردشگری، قصد عزیمت به جای دیگری را داشته، مسلماً اگر کار جابجایی سرمایه غیر ممکن نباشد، هزینه انتقال فیزیکی تسهیلات آن بسیار بالا خواهد بود. در واقع کار گردشگری و امور مربوط به آن بسیار پیچیده و مستلزم گروه کثیری و ترکیب متفاوتی از تصمیم گیرندگان را می طلبد تا در مرحله طراحی نه تنها منافع بالقوه بلکه تأثیرات فراوان بر تصمیمات خود را در اقامت با محیط پیرامون گردشگری و در ارتباط با دیگر مشاغل و نیز در زیر ساختار اجتماعی جامعه در نظر بگیرند.

2-    بخش عمومی به عنوان برنامه ریزان گردشگری

     باوجود اینکه گردشگری یک صنعت است  اما فقط با بخش تجاری احاطه شده است؛ همچنین توسط گروه و بخش دیگری به نام بخش عمومی، اداره و رشد می یابد. عموماً اولین نقش و وظیفه دولت، سرپرستی، تصویب و اجرای قانون، نظم و آمادگی برای دفاع و انتظامی می باشد. به هر حال بیشتر کشورها برای گردشگری جایگاه و نقش خیلی مهمتری از نظم و مقررات در نظر گرفته اند. در اکثر کشورها ارتفاء گردشگری و بازاریابی یکی از وظایف دولت است. سالانه میلیون ها دلار صرف جذب گردشگران و بازدیدکنندگان در کشورشان می کنند. در تمام جهان، دولت ها جذابیت های زیادی را مانند موزه ها، مکان های باستانی، ساخت هتل ها، پارک های ملی و ... برای جذب گردشگر انجام می دهند. بخش دولتی بیشتر زیر ساخت هایی، مانند منابع آب، دفع فاضلاب، پلیس، آتش نشانی، روشنایی خیابان ها، نیروگاه ها و ... را که گردشگری به آن ها وابسته است در اختیار دارد و آنها را مدیریت می کند.

     اگر چه عوامل دولتی ممکن است ابتدا برای ساکنین بومی سیاست گذاری و برنامه ریزی کنند، اما این خدمات شهری برای گردشگران اهمیت حیاتی دارند. برخی از مناطق و تفریحگاه ها خیلی برای گردشگران شناخته شده نیستند؛ برنامه ریزی شهر به طور رسمی، کد گذاری و منطقه بندی و یا چگونگی پیشرفت و توسعه گردشگری در ارتباط و عملکرد دولت بر روی برنامه ریزی گردشگری و توسعه آن مانند تصمیمات بخش تجاری، ضروری است.

3-  بخش غیر انتفاعی به عنوان برنامه ریزان

     سازمان های غیر انتفاعی به عنوان بخش توسعه و طراحی اولیه از اهمیت زیادی برخوردار هستند؛ در همه جای دنیا سازمان های داوطلب توسعه زیادی را در بخش گردشگری ایجاد می نمایند.اکثر سازمان ها مثل بهداشت، سازمان ها و نهادهای دینی، مذهبی، تفریحی و سرگرمی، تاریخی، قومی و قبیله ای، شغلی و حرفه ای، باستان شناسی و طراحی سازمان های جوانان مکان ها و خدماتی را برای گردشگران تهیه و اداره می کنند. در سال های اخیر به جهت پیشرفت و گسترش و حمایت سازمان های غیر انتفاعی، تعداد جاذبه های طبیعی و فرهنگی افزایش یافته است. جوامع تاریخی و قدیمی ارزش حفظ مناطق خود را فهمیده اند و در کنار محافظت از بناها و مکان های تاریخی، فرهنگی خود، فضاها و ساختمان هایی را با سلیقه گردشگران ساخته و پرداخته اند. بخش های غیر رسمی مانند خانوارها و گروه های داوطلب نیز نقش عمده ای در گسترش گردشگری بخصوص در گسترش و رشد ییلاق ها دارند به جای دعوت از شرکت های چند ملیتی برای سرمایه گذاری می توان از استعدادهای محلی در شکوفایی گردشگری محلی کمک گرفت و از آنجاییکه هدف بیشتر آنها ایده آل خواهی است تا سود جویی، لذا از توسعه گردشگری، منافع فرهنگی غیر انتفاعی فراوانی عاید می شوند. اگر چه قوانین متنوع هستند؛ اما بخش غیر انتفاعی عموماً بخشی است که در آن هزینه های باید برای خدمات و محصولات در نظر گرفته شود، اما مالیات باید جزء هزینه های سرمایه ای محسوب شوند نه جزء سرمایه گذاری ها؛ جاذبه های غیر انتفاعی معمولاً مالیاتی را از کمک ها و اعانات، مجوزهای صادره و مجوزهای بنیادی دریافت می کنند.

4-    مشاورین حرفه ای

     امروزه چندین گونه متخصص و کارشناس در برنامه ریزی گردشگری فعالیت می کنند. آنها نقش سرمایه گذاری یا مدیریت را بر عهده ندارند، بنابراین برنامه ها و اطلاعات بدون غرض و عاری از تعقیب در اختیار برنامه ریزان و مدیران می گذارند. هیچ گروه دیگری به اندازه آنها نمی تواند در برنامه ریزی موثر واقع شود. اولین گروه که همه به نوعی با آنها آشنا هستند معماران ساختمانی می باشند. پروژه های آنها به طور جهانشمول مانند هتل ها، تفریح گاه ها، رستوران ها، استراحتگاه ها،جاذبه ها، بناهای یادبود، پایانه های فرودگاهی، تئاترها، میدان ها و ... در همه جا فراوان یافت می شوند. فرایند معمولی طراحی از مشورت با مالکین، گسترش برنامه طراحی، خلق و طراحی، سازه، کامل کردن طراحی ها و ساخت جزئیات و نوشتن قرارداد ساخت شروع می شود. معماران همه در بخش خصوصی و هم در بخش عمومی یافت می شوند. بعد از معماران ساختمانی؛ معماران محطه ساز یا طراحان زمین ( شهرساز ) هستند که بسیار کار آنها به هم مرتبط است. آنها کارشناس زمین و مکان هستند. پروژه های آنها آمیخته ای از استعدادشان و درک آنها از منابع زمین و استفاده آن از این منابع است گردشگری به طور عمده تحت تأثیر کار این گروه می باشد. که کارشان شامل طراحی مکانی اقامتگاه ها، بندرگاه ها، جاده ها، مرمّت بناهای تاریخی و برنامه های شهری و اجتماعی می باشد. بیشتر پارک ها در تمام نقاط جهان توسط این گروه طراحی می شوند. این گروه از معماران، کارشان با مشورت با مشتری و پیروی از تجزیه و تحلیل نظرات کلی و جزئی آنها، برداشت و برنامۀ ساخت و طراحی نهایی را ارائه می دهند. آنها همین طور در عملکرد خصوصی و عمومی نیز شرکت داده می شوند.

     محدوده و زمینه کار برنامه ریزی شهری، فراهم کردن راهنمایی در خدمات، خدمات شهری، حمل و نقل و کاربری و استفاده زمین برای جامعه است. اغلب این کار، مبنای منطقه بندی و قوانین قرار گرفته است. نقش آن نخست بر روی ساکنین محلی می باشد، چون درآمد حاصل از مالیات محلی صرف فعالیت هایشان می شود. برنامه ریزی برای استفاده گردشگران و بازدیدکنندگان هنوز یک فعالیت عمده نیست، اما فرصت های زیادی برای فراهم کردن ترکیبی بهینه و ارزشمند از استفاده گردشگران و ساکنان محلی (بومیان ) وجود دارد.

     مهندسین راه و ساختمان طرح ها و جزئیات پروژه هایی مانند پل ها، اسکله ها، فرودگاه ها، سواحل، سیستم آب و فاضلاب و ... که مربوط به گردشگری است را آماده می کنند.

     تغییر عمده در بین این کارشناسان در مورد گردشگری در تشریک مساعی آنها به عنوان تیم ها و گروه های تخصصی است، بیشتر افراد خبره به منظور دستیابی به ترکیب لازم برای پروژه های خدمات معماران، طراحان زمین، مهندسین و افراد دیگر را با همدیگر ترکیب می کنند. اغلب از متخصصین دیگر از جمله کارشناسان تاریخ، باستان شناسان، متخصصین حیوانات وحشی، جنگلبانان، طراحان و ... استفاده می کنند.  از آنجا که دانشگاه ها در برنامه ریزی درسی خود گردشگری را نیز گنجانده اند، محققین و استادان راهنما در برنامه ریزهای گردشگری، طرف مشورت قرار می گیرند. آنها اغلب پیش زمینه های ترکیبی از یک سری اصول مانند جنگل داری پارک ها، تاریخ، معماری و شهرسازی، برنامه ریزی، مردم شناسی، اقتصاد، بازاریابی و ... دارند. آنها چون طرف هیچ سودی محسوب نمی باشند لذا می توانند واقعی تر عمل کنند. نهایتاً نقش مهم مردم باید به کار خبرگان و متخصصین برنامه ریزی و طراحی اضافه شود. با رشد جهانی گردشگری، گرایش مردم عامهبا ارزش تر شده است. تجربه سفرهای شخصی این افراد غیر متخصص یکی از داده های با ارزش برای هدایت و جهت دادن رشد فیزیکی، تأثیر محیطی و کیفیت خدمات گردشگری است.

_{*برگرفته از مطالب گردآوری شده توسط رئوف موسوی*}